آتش یا حریق پدیده‌ای است که هزاران سال است همراه بشر بوده و هم دوست و هم دشمن انسان‌ها به شمار می‌آید. اما به واقع آتش چیست و چه خصوصیاتی دارد؟ در این مقاله می‌کوشیم با زبانی ساده و روان، به جنبه‌های علمی، تاریخی، زیست‌محیطی و کاربردی آتش بپردازیم.
از نظر علمی، آتش یا حریق (Fire) واکنش شیمیایی سریع بین سوخت و اکسیدان (معمولاً اکسیژن هوا) است که در نتیجهٔ آن انرژی‌ای به صورت گرما، نور و گازهای حاصل از سوخت تولید میشود.
به طور سنتی، برای وقوع آتش سه مولفه لازم است(مثلث آتش):
این مفهوم را مثلث آتش می‌نامند: اگر یکی از این اجزاء حذف شود، آتش متوقف میشود.
برخی تبیین‌های جدید، یک مولفهٔ چهارم هم اضافه می‌کنند به نام واکنش زنجیره‌ای (Chain Reaction). این بدان معناست که پس از شروع آتش، فرآیند سوختن خودش را ادامه می‌دهد و گرمای آن منجر به فعال‌تر شدن واکنش‌های بعدی میشود به این ساختار(مربع آتش) گفته میشود.
پس از اینکه آتش شروع شد، عوامل زیر تعیین می‌کنند چگونه شعله حرکت کند، چقدر سریع گسترش یابد یا چه شدت و اثراتی داشته باشد:
سوخت‌های سبک و خشک (مثل چوب خشک، برگ‌های مرده، پوشش گیاهی خشک) راحت‌تر آتش می‌گیرند و سریع‌تر می‌سوزند نسبت به سوخت‌های سنگین تر یا مرطوب.
هرچی مواد قابل اشتعال مرطوب تر باشد (مانند چوب تر) سوختن آن به زمان بیشتر و حرارت بیشتری نیاز دارد.
در روزهای گرم، هوای خشک، باد شدید، آتش مستعد گسترش سریع است.
باد اکسیژن تازه به منطقهٔ آتش می‌رساند و شعله‌ها را به نقاط جدید هدایت می کند. برای نمونه، اگر یک شعله کوچک در نزدیکی مواد خشک قرار گیرد و باد از آن پشتیبانی کند، می‌تواند به یک آتش بزرگ تبدیل شود.
نزدیکی سوخت‌ها به هم، ساختار آن‌ها و فاصله شان از هم نقش مهمی در سرعت گسترش دارد.
آتش در مکان هایی مانند کوه ها که شیب دار هستند سریع تر حرکت می‌کند چون شعله آتشی که در نقطه پایین تر قرار دارد باعث گرم شدن نقاط بالایی میشود و این خود باعث حرکت سریع تر آتش میشود.
آتش یکی از بزرگ‌ترین اکتشافات بشر است. انسان های اولیه از آتش ترس داشتن اما کنترل آن نقطهٔ عطفی در تحول فرهنگ و تمدن انسان شناخته میشود.
در فصول سرد، آتش منبع گرما برای انسان‌ها هست.
توانایی پختن غذا با آتش، تغذیه را متنوع‌تر و ایمن‌تر کرد.
روشنایی شب، آتش باعث دور شدن حیوانات وحشی میشود.
ذوب فلزات، تولید ابزار، سفال‌سازی، کوره های رنگ
بشر از آتش برای پاک کردن پوشش گیاهی و آماده‌سازی زمین برای کشاورزی استفاده کرد.
با گذشت زمان، ابزارها و شیوه‌های کنترل آتش پیشرفته‌تر شدند و انسان توانست آتش را به شکل قابل کنترلی در کارگاه‌ها، خانه‌ها و صنایع به کار گیرد.
ارتباط بشر با آتش همواره دو جنبه داشته است:
آتش امکان شکل‌گیری جوامع پیشرفته‌تر، تولید فلزات، پخت و پز ایمن‌تر، گرمایش و آبادانی
آتش‌های ناخواسته، آتشسوزیهای جنگلی، آتش سوزی ساختمان ها، خسارت به انسان‌ها و محیط زیست
مطالعات نشان داده‌اند که استفادهٔ نابجا یا عدم کنترل آتش می‌تواند اثرات زیست‌محیطی مخربی داشته باشد.
اگرچه آتش اغلب با تخریب همراه است، اما در بسیاری از اکوسیستم‌ها یک عامل طبیعی و ضروری محسوب میشود.
آتش‌های کوچک و کنترل‌شده می‌توانند لایه‌های مرده و پوسیدهٔ گیاهی را حذف کنند، فضا برای گیاهان جوان‌تر باز کنند و خاک را با عناصر مغذی تقویت نمایند. این فرآیند به تنوع زیستی و بازسازی اکوسیستم کمک می‌کند.
در بسیاری از مناطق، آتش برنامه‌ریزی‌شده‌ای (Prescribed Fire) اجرا میشود که کنترل شده و تحت نظارت است برای محافظت از جنگل‌ها و کاهش خطر آتش‌سوزی شدید.
آتش سوخت‌ها را می‌سوزاند و کربن ذخیره‌شده در مواد گیاهی را آزاد می‌کند. در برخی شرایط، بازسازی سریع گیاهان جدید می‌تواند بخشی از کربن را دوباره جذب کند. اما اگر آتش بیش از حد شدید باشد یا مکرراً تکرار شود، ممکن است تعادل کربن مختل شود و جنگل‌ها به منابع انتشار کربن تبدیل شوند.
آتش می‌تواند فرصت‌هایی برای گونه‌هایی ایجاد کند که با شرایط بازتری رقابت می‌کنند و به نور خورشید یا خاک تازه دسترسی پیدا می‌کنند. برخی گیاهان برای شکوفایی نیاز به دوره آتش‌سوزی دارند. در نتیجه، آتش ممکن است به افزایش تنوع گونه‌ها کمک کند.
اما اگر آتش کنترل نشود یا شدت آن زیاد باشد، می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به زیست‌بوم بزند: فرسایش خاک، نابودی پوشش گیاهی، کاهش تنوع زیستی. بنابراین مدیریت دقیق آتش در طبیعت اهمیت فراوان دارد.
برای درک بهتر آتش‌ها، می‌توان آن‌ها را بر اساس محل یا نحوه سوختن تقسیم‌بندی کرد:
آتشی است که در سطح زمین و در پوشش گیاهی، برگ‌های خشک، شاخه‌های کوچک یا علف‌ها رخ می‌دهد. این نوع آتش سریع‌تر حرکت می‌کند و معمولاً شدت متوسط دارد.
سوخت غالباً زیر زمین (مانند ریشه‌ها، مواد پوسیده زیر لایه خاک) می‌سوزد. این آتش ممکن است طولانی مدت و پنهان باشد و دوباره شعله‌ور شود.
وقتی شعله‌ها به تاج درختان برسد و کل پوشش جنگل را درگیر کند، به آن آتش تاجی می‌گویند. این نوع آتش شدید و مخرب است و می‌تواند سرعت بالایی داشته باشد.
آتشی بزرگ، گسترش‌یابنده و مخرب که می‌تواند شهرها یا منطقه‌های وسیع را فرا گیرد.
آتشی که به عمد تحت شرایط کنترل‌شده‌ای روشن میشود تا اثرات مثبت آن (پاک‌سازی گیاهی، کاهش خطر آتش بزرگ) به دست آید.
آتش اگر از کنترل خارج شود، می‌تواند بسیار خطرناک باشد. از سوی دیگر، کنترل مناسب آتش یکی از مهارت‌های حیاتی برای ایمنی و حفاظت از مناطق مسکونی و طبیعت است.
بسیاری از آتشسوزیهای جنگلی به دلیل عملکرد نادرست انسان، رها کردن آتش کمپ‌ها، سیگارهای روشن، خطوط برق و غیره آغاز می‌شوند.
پاک‌سازی مواد قابل اشتعال، ایجاد خطوط خاموشی (firebreak)
با آب‌پاشی، پوشش دادن منطقه با مواد خنک‌کننده
استفاده از گازهای بی‌اثر یا پوشش دادن شعله
روشن کردن آتش کوچک کنترل‌شده به سمت آتش اصلی برای کاهش سوخت پیش‌رو
روشن کردن آتش تحت نظارت برای کاهش خطر آتش بزرگ بعدی
پهپادها، نظارت هواشناسی، پیش‌بینی شرایط خطر
در بسیاری از کشورها، سیستم‌های آلودگی هوا و هشدار آتش جنگلی توسعه داده شده‌اند تا در روزهای خشک و مستعد آتش هشدار بدهند و اقدامات کنترلی انجام شود.
آتش پدیده‌ای چندبعدی است. هم علمی و شیمیایی، هم زیست‌محیطی، هم تاریخی و هم کاربردی. شناخت دقیق آتش نه تنها برای تولید دانش عمومی مفید است، بلکه برای برنامه‌ریزی‌های ایمنی، مدیریت جنگل‌ها، کنترل آتشسوزیهای طبیعی و بهره‌برداری مسئولانه از منابع طبیعی حیاتی است.
منابع :
https://fireaction.co.uk/news/fire-triangle-explained
https://www.firesafe.org.uk/portable-fire-extinguisher-general
خراسان رضوی – مشهد، بزرگراه مشهد – قوچان، کوچه شهید یزدی(کوچه نان مزرعه)، کارخانه کارتن مشهد
تلفن : ۰۵۱۹۱۰۰۵۴۷۷
تهران -فلکه دوم صادقیه – خیابان آیت الله کاشانی – بین حسن آباد و عقیل پلاک 386 واحد 8
تلفن : ۰۲۱۹۱۰۰۵۴۷۷
